Canlılar hayatlarını sürdürebilmek için değişik besinleri uygun miktarlarda almak zorundadır. Alınan bu gıdalarla, organların çalışabilmesi için gerekli enerji elde edilir, büyüme ve gelişme sağlanır, iç ve dış ortamdan gelen zararlı etkilere karşı vücut kendini savunabilir. 

Beslenme yetersizliği veya dengesizliği bazı hastalıkların ortaya çıkmasına yol açar. Örnek olarak, fazla miktarda hamur işi ve tatlı yiyen ve yeterince hareket etmeyenlerde şişmanlık, çok fazla miktarda tuz alanlarda, eğer eğilim varsa, tansiyon yüksekliği, hayvansal kaynaklı yağları çok yiyenlerde de damar sertliği gelişebilir. 

Ancak, sayılan gıdaların gereğinden az miktarda alınması da beslenme yetersizliği ile sonuçlanır. O nedenle, sağlıklı ve yeterli miktarda beslenebilmek için kişilerin besinler ve beslenme şekli hakkında bazı temel bilgilere ihtiyacı vardır. 


KALORİ 

Beslenmenin önde gelen amaçlarından biri, gün boyunca harcadığımız enerjiyi sağlamaktır. Bu enerji, aşağıda anlatılacak olan değişik yiyecek gruplarının vücutta yakılması ile elde edilir. Besinlerin yakılması ile açığa çıkan ve vücutta kullanılan enerji miktarı "kalori" sözcüğü ile ifade edilir. 

Kalori nedir: "Kalori" enerji veya ısı birimi olarak kullanılan bir terimdir. Günlük uygulamada vücudun aldığı ve harcadığı enerji veya "yakıt miktarı" olarak da açıklanabilir. 

Değişik yapıdaki yiyeceklerin vücutta yakılması ile farklı miktarlarda kalori (veya enerji) elde edilir. Örneğin, l gram yağın yakılması ile 9 kalori, l gram karbonhidratın yakılması ile 4 kalori ve l gram proteinin yakılması ile yine 4 kalori açığa çıkar. Organlar görevlerini yerine getirebilmek için bu enerjiyi kullanırlar. Alınan kalori miktarı harcanandan fazla ise kilo alınır; harcanan kalori alınandan fazla ise kilo verilir. 

İnsan istirahat halinde iken, saat başına her kilo için yaklaşık olarak l kalori sarfeder. Yani, şahsın kilosu 24 (saat) ile çarpılırsa bir günde kullanılan kalori miktarı bulunur. Örneğin 70 kg ağırlığındaki bir kişi (70 (kg) x 24 (saat)= l 680 (kalori)} harcar. Günlük normal hareketler (konuşmak, okumak, yazmak, kısa mesafeli yürüyüşler vb.) ortalama 500-600 kalorilik ek bir harcamaya neden olur. Böylece, fazladan egzersiz yapmayan 70 kiloluk bir şahıs normal tempolu bir çalışma ile, bir günde yaklaşık 2200 (1680 + 500=2180) kalori sarfeder. Bu kişinin haftada yarım kilo verebilmesi için her gün 500 kalorilik az gıda alması veya 2200 kalorilik gıda aldığı halde her gün fazladan 500 kalori harcayacak ilave egzersiz yapması gerekecektir, (l saatlik tempolu yürüyüş yaklaşık 400-500 kalori harcanmasına neden olur). Kilo verebilmek için yapılacak şey, bir yandan alınan kalori miktarını azaltmak, bir yandan da kullanılan kalori miktarını artırmaktır. 

Vücudumuz gereksinimi olan kaloriyi yenilen değişik yapıdaki besinlerden sağlar. 



DEĞİŞİK BESİN GRUPLARI, SU, TUZ, VİTAMİN VE MİNERALLER 

Yediğimiz bitkisel ve hayvansal kaynaklı besinlerin kimyasal yapıları birbirinden farklıdır. Aşağıda, değişik besin grupları hakkında özet bilgiler verilmiştir: 



PROTEİNLER: 

Büyüme ve gelişmenin sağlanması, dokuların onarımı ve vücut savunması için en önemli olan besin türüdür. Kısmen de vücuda enerji sağlamak için kullanılır. Proteinler aminoasit adı verilen küçük ünitelerin vücudumuzda biraraya getirilmesinden oluşur. Bu aminoasitlerden bazıları vücut tarafından yapıldığı halde diğer bazıları vücutta yapılamaz ve mutlaka dışarıdan, hayvansal gıdalardan, alınmaları gereklidir. Mutlaka dışarıdan alınması lazım gelen bu tür aminoasitlere esansiyel (temel) aminoasitler adı verilir. 

Bir protein kaynağı esansiyel aminoasit yönünden ne kadar zenginse, o kadar değerlidir. Bu bakımdan en değerli gıda yumurtadır. Süt, peynir ve diğer hayvansal besinler de esansiyel aminoasitlerden zengindir. Öte yandan, başta kurubaklagiller (fasulye, bakla, nohut vb.) olmak üzere, buğday, patates, pirinç gibi bazı bitkisel besinlerde de protein vardır. Ancak, bitkisel proteinler fazla miktarda esansiyel aminoasit içermediği için, hayvansal proteinler kadar yararlı değildir. 

Değişik kaynaklardan alınan aminoasitler vücutta bir araya getirilir ve o andaki ihtiyaca göre farklı türlerde proteinler yapılır. Daha sonra bu protein er yukarıda sözü edilen görevler için kullanılır. 

Proteinler vücutta değişik görevler için kullanıldıktan sonra yıkılır. Yıkılma sonucunda protein yıkım ürünü olan üre, ürik asit, kreatinin adı verilen maddeler açığa çıkar. Bu maddeler vücut için zararlıdır ve sağlıklı kişilerde böbrekler tarafından idrarla dışarı atılır. Böbrek yetersizliği varsa söz konusu maddeler dışarı atılamaz ve kanda birikir; buna bağlı olarak da bazı hastalık belirtileri ortaya çıkar. Bu belirtilerin hepsine birden, kısaca, ÜREMİ denir. 

Yağların ve karbonhidratların yıkılması ile sayılan zararlı maddeler meydana gelmez. 

İyi beslenmiş sağlıklı bir erişkinin vücudunda yaklaşık l l kg kadar protein vardır. Kişi yeterli miktarda besin ve kalori alamaz ise, vücut enerji ihtiyacını karşılamak için karaciğer, kas ve kalpteki proteinleri yıkar, böylece ileri derecede zayıflık ve kuvvetsizlik ortaya çıkar. 

Sağlıklı bir erişkinin bir günde alması gerekli protein miktarı yaklaşık olarak kg başına l gr (örneğin, 70 kg'lık bir şahıs için 70 gr dolayında protein) kadardır. Bu miktar, karışık (hem bitkisel, hem de hayvansal proteinlerin alındığı) beslenme türü için geçerlidir. Eğer kişi sadece hayvansal protein alıyorsa, kg başına 0.75 gr. protein de vücut ihtiyacını karşılayabilir. Böbrek yetersizliği varsa bu miktarda proteinin yıkımı ile açığa çıkan üre, kreatinin gibi maddelerin temizlenmesi güç olur ve vücutta yukarıda sayılan zararı maddeler birikir. O nedenle böbrek hastalarında bir günde verilen protein miktarı toplam 30 - 40 gr'a (kg başına yaklaşık 0.5 - 0.7 gr'a) kadar indirilir. 

Değişik türdeki etlerde (tavuk, balık, kırmızı et) ve peynirlerde yaklaşık %20 oranında protein vardır. Yani, kişinin 20 gr. protein alması için, yağsız ve kemiksiz 100 gr. et veya peynir yemesi gerekecektir. 
KARBONHİDRATLAR: 

Karbonhidratlar vücuda enerji sağlamak için kullanılır. Bitkisel gıdalarda fazla miktarda bulunur ve sebze ya da meyvelerin yenilmesi ile vücuda alınır. Ekmek, makarna, bisküvi, şeker, pirinç, patates, fasulye gibi tahıllar, sebze ve meyveler yanında süt ve yoğurt da önemli karbonhidrat kaynaklarıdır. Taneli sebzelerde genel olarak daha fazla karbonhidrat vardır. Bu tür gıdalar ülkemizde çok tüketilmektedir. 

Karbonhidratların temelini oluşturan bitkisel gıdalarda fazla miktarda lif de vardır. Bu lifler kabızlığı, kalın barsak tümörlerini ve kan yağlarının yükselmesini önler; dolayısı ile çok yararlıdır. O nedenle sebze ve meyvelerin bol miktarda yenilmesi sağlıklı bir beslenme şeklidir. Yine aynı nedenle meyve suyu içmek yerine, meyvenin kendisinin yenilmesi daha yararlıdır. Kepekli ekmek yemek de değişik hazım bozuklukları için yararlı olur. 

Tüketilen enerjinin %55 ile %70'i karbonhidratlardan sağlanır. Gereğinden fazla alınan karbonhidratlar vücudumuzda yağa dönüştürülür ve o şekilde depolanır; böylece de şişmanlığa neden olur. 

Yoğun bir karbonhidrat kaynağı olan şekerin ve çok tatlı yiyeceklerin fazlaca alınması diş çürümelerine, damar sertliğine ve şişmanlığa yol açar. Bu tür besinler sağlıksızdır, tatlı gıdaları fazla miktarda yemekten kaçınmalıdır. 

Bir günde alman karbonhidrat miktarı ortalama olarak 300-350 gr'dır. 

Yapay Tadlandırıcılar 

Fazla kalori alımı ve şişmanlığı önlemek için, şeker yerine değişik tadlandırıcıjar (sakkarin ve benzer eri) yaygın olarak kullanılmaktadır. Kullanılacak yapay tadlandırıcının türü için beslenme uzmanınıza veya doktorunuza danışınız; çünkü yapay tadlandırıcılarm cinsine göre günlük kullanılacak miktarları farklı olabilir. 

Yapay tadlandırıcılar enerji içermeyen ve içerenler olarak ikiye ayrılır. 

A. Enerji içermeyenler: 

1. Aspartam (Piyasa adı: Sanpa, Diyet-tat, Nutra-tat, Canderel, Sucridin) ve 

2. Sakkarin (Piyasa adı: Sakkarin, Hermesetas) adlı maddelerdir. 

Bazı tadlandırıcılar sakkarin yanında siklamat adı verilen bir diğer tadlandırıcıyı da içerir (Piyasa adı: Dulcaryl, Hermestaryl). 

Bu maddelerin çok fazla miktarda alınması durumunda mesane kanseri yapabileceği konusunda şüpheler vardır; ancak bir günde kg başına 40 mg (yani tatlandırıcının içerdiği maddeye göre 50 - 100 tablet) aspartam hiç bir riske yol açmadan rahatlıkla alınabilir. 

B. Enerji içerenler: 

Fruktoz, sorbitol, mannitol, ksilitol gibi maddelerdir. Bu maddeler tablet olarak satılmaz ancak bazı diyet reçel ve tatlılarının yapılmasında kullanılır. 

Diyet ürünü satın alırken etiketinde neleri içerdiğini mutlaka okuyunuz. 


YAĞLAR: 

Yağlar yoğun şekilde enerji sağlayan maddelerdir. Tıbbi ve kimyasal yönden çok değişik yağlar vardır. Ama, günlük kullanımda yağ dediğimiz zaman tereyağı, margarin, sıvı bitkisel yağlar, ette, tavukta diğer kümes hayvanlarında ve balıkta bulunan yağlar kastedilir. 

Yağ alınmasının asıl amacı vücuda enerji temin etmektir. Diyetin özelliğine göre, aldığımız kalorinin %20 ile %45 kadarı yağlardan sağlanır. Ayrıca, A, D, E, K vitamini gibi yağda eriyen vitaminler de bu besinlerle birlikte emilir. Yağlar midenin boşalmasını geciktirir, doyma duygusunu oluşturur. Tam yağsız bir diyetle doyma hissinin sağlanması çok güçtür. 

Yağlar vücutta deri altında, karın zarında, kas lifleri arasında ve böbrekler ile yumurtalıklar çevresinde depolanır. 60 kg'lık bir insanda yaklaşık 9 kg kadar yağ deposu vardır. Şişmanlık yağ depolarının artması sonucunda ortaya çıkar. 

Bu değerler yiyeceklerin içerdiği yağ ve dolayısı ile kalori miktarını belirtmek açısından önemlidir. Söz konusu gıdaların fazla alınması şişmanlamaya yol açar. 

Hekiminizden zaman zaman "doymuş yağlar" ve "doymamış yağlar" sözlerini de işitebilirsiniz. Doymamış yağ terimi ile sıvı bitkisel yağlar (örneğin ayçiçeği yağı, soya fasulyesi yağı, mısırözü yağı) kastedilir. Bu tür yağların alınması sağlıklıdır. Doymuş yağ terimi ile de katı hayvansa yağlar (örneğin tereyağı, içyağı) kastedilir. Bu tür yağların alınması pek çok hastalığa zemin hazırlar. 

Bir günde alınan yağ miktarı beslenme şekline göre, ülkeler ve bölgeler arasında büyük farklar gösterir. Sağlıklı bir erişkin günde yaklaşık 60 gr kadar yağ alır. Yemek alışkanlıklarına ve ailenin ekonomik durumuna göre değişmek üzere, bu yağın bir kısmı,et, tavuk, balık, yumurta, süt ve süt ürünlerinden, kalan kısmı ise bitkisel yağlardan elde edilir. 

Yağların kendi içinde pek çok alt grubu vardır. Bunlar içinde adı en fazla geçeni ve toplum sağlığı açısından önem taşıyanı kolesteroldür. 

Kolesterol: 

Vücudumuzda çok önemli görevleri olan bir maddedir. Bir kısmı karaciğerde yapılır, diğer kısmı ise yiyecekler ile alınır. Kan kolesterol düzeyi belirli bir miktarı aşınca damar sertliği, kalp krizi ve beyin inmeleri için önemli risk faktörü oluşturur. Kan kolesterolünün %200 mg'm altında olması lazımdır. Bu miktar 250 mg'm üzerine çıkarsa zararlı etkiler için risk başlar. 

Günlük konuşmalarda zaman zaman "iyi kolesterol", "kötü kolesterol" sözlerini de duyabilirsiniz. Bu terimlerdeki "iyilik" ve "kötülük" bizzat kolesterolle ilgili değil, ancak kolesterolü kanda taşıyan bazı proteinlerin düzeyi ile ilgilidir. Kolesterol taşıyan bu proteinlerin bir bölümünün (iyi kolesterol = HDL) artması damar kireçlenmesi riskini azaltır, diğer bölümlerin (kötü kolesterol = LDL, VLDL) artması ile ise damar kireçlenmesi riski artar. 

Kolesterol niçin yükselir? 

Kan kolesterolünün yükselmesine değişik faktörler etki eder: 

1. Ailevi faktörler: Bazı ailelerin çoğu fertlerinde kan kolesterolü yüksektir. 

2. Yaş ve cinsiyet: Erkek ve kadınlarda 20 yaşından itibaren kolesterol düzeyi artmaya başlar. Menopoz öncesinde kadınlarda kolesterol daha düşük olduğu halde, menopoz sonrasında erkeklerden bile daha yüksek düzeylere tırmanır. 

3. Kilo durumu: Şişmanlarda kolesterol düzeyi daha yüksektir. 

4. Diyet: Fazla yağlı ve kolesterol içeren gıdalarla beslenenlerde kan kolesterolü daha yüksektir. 

Alınan kolesterol miktarını olabildiğince azaltmak için, yemeklerde ve öğünlerde yağ kullanılacağı zaman zeytin yağı, mısırözü yağı, ayçiçek yağı gibi bitkisel sıvı yağlar seçilmelidir. Katı yağ kullanmak zorunluluğunda iseniz doymamış yağ asidi içeriği yüksek olan yumuşak margarinleri (Becel, Rama, vb) tercih ediniz. 

Kolesterol sadece hayvansal kaynaklı besinlerde bulunur; bitkisel gıdalarda bulunmaz. 

Yumurta sarısı kolesterol yönünden en zengin kaynaktır. 

Bir günde alınan kolesterol miktarı 300 mg'dan daha az olmalıdır. Bu amaçla; 

* Balık ve tavuğun beyaz etini, kırmızı ete tercih ediniz. 

* Etli yemeklere ayrıca yağ eklememeye özen gösteriniz. Yemeklerde yağ kullanacağınız zaman zeytinyağı, mısırözü yağı, ayçiçek yağı gibi sıvı bitkisel yağları seçiniz. 

* Katı yağ kullanmak zorunluluğunda iseniz yumuşak margarinleri (buzdolabında serteşmeden yumuşak kalanları) kullanınız. 

* Haftada bir veya en çok ikiden fazla yumurta yemeyiniz. 

* Organ etlerini (Sakatatlar: karaciğer, beyin, böbrek, dalak, dil, yürek, işkembe) çok seyrek (ancak 2-3 ayda l kez) yiyiniz. 

* Sucuk, salam, sosis, pastırma gibi yiyeceklerden ve hazır gıdalardan kaçınınız. 

* Süt ve süt ürünlerini (peynir, yoğurt, ayran) vb. tüketirken yağsız olanlarını tercih ediniz; dondurmayı çok seyrek olarak yiyiniz. 

* Sigara içmeyiniz. 

* Beyaz ekmek yerine kepekli ekmeği tercih ediniz. 

* Kabukları ile yenebilen sebze ve meyveleri, kabuklarını soymadan yemeyi tercih ediniz. 

* Ayak üzeri yenen hamburger, pizza, dönerli sandviç vb. yiyecekleri (fast food) olabildiğince az yiyiniz, bu yiyeceklerin hepsinde kolesterol oranı yüksektir; Bunlar yerine sebze yemeklerini veya ızgara yağsız etleri seçiniz. 

Diyetin posa içeriğini arttırdı iseniz mutlaka günde 6-8 bardak sıvı içiniz. 

Düşük kolesterollü bir diyete başladıktan 2 ile 3 hafta sonra kan kolesterolü de azalmaya başlar. 

Kan kolesterol düzeyini azaltmanın en etkili yollarından biri de düzenli egzersiz yapmaktır. Haftada hiç değilse 3 gün, yarım saat süre ile yapılan egzersiz bu konuda yeterli olur. Egzersiz ayrıca stresi azaltır, yüksek tansiyonun normal düzeylere gelmesine yol açar. Daralmış damarların hemen yanında yardımcı küçük damarların gelişmesini sağlar. 

Kan kolesterolü yüksek olanların, eğer içiyorlar ise, sigarayı bırakmaları, şişman iseler zayıflamaları lazımdır. 

Tüm bu önlemler ile kolestolünüz düşmez ise, kolesterol düşürücü ilaçlar yarar sağlar. 



SU, TUZ, DEĞİŞİK MİNERALLER VE VİTAMİNLER: 


SU: 

Vücudumuzun yarıdan fazlası (kadınlarda vücut ağırlığının % 55'i, erkeklerde %60'ı) sudan meydana gelir. 65 kg ağırlığındaki sağlıklı bir insanın vücudunda yaklaşık 36 - 40 kg su vardır. Su, hem organların yapısında yer alır, hem de kanın sıvı kısmını oluşturur, insanlar günlerce aç kalabildiği halde, susuzluğa bir kaç günden fazla dayanamaz. 

Su ve diğer sıvı gıdalar yenilen değişik besinlerle, içilen su ve diğer içecekler ile vücuda girer; idrar, dışkı, solunum ve terleme ile kaybedilir. Sağlıklı kimselerde alınan ve değişik yollarla kaybedilen sıvılar arasında bir denge vardır. 

Eğer alınan sıvı çok fazla ise ve yeterince atılamazsa (bu durum en sık böbrek yetersizliğinde görülür) vücutta su birikir. Böylece el, ayak, gözkapakları ve vücudun değişik yerlerinde şişlikler belirir ve başta nefes darlığı olmak üzere, değişik organlara ait hastalık belirtileri ortaya çıkar. Bunun tersine, kaybedilen sıvı çok fazla ise (örnek olarak ishal ve şiddetli kusma durumunda) ve bunu karşılayacak kadar sıvı alınamazsa, tansiyon düşüklüğü, idrar miktarının azalması, ileri derecede halsizlik ve şuur bulanıklığı gibi belirtiler görülür. 

Vücudumuzdaki suyun gerek fazlalılığı, gerekse eksikliği belli bir süre içinde tedavi edilemezse hayati tehlike ortaya çıkar. 



TUZ: 

Günlük kullandığımız sofra tuzu sodyum ve klor adı verilen iki atomun birleşmesinden meydana gelir. Tuz dengesi anlatılırken bu iki eleman, özellikle daha çok önem taşıyan sodyum kastedilmektedir. 

Tuzun bileşimindeki sodyum'un çok önemli görevleri vardır. Sodyum, vücuttaki suyun dengesine (alınmasına, atılmasına, vücut içindeki dağılımına) katkıda bulunur; kan basıncının belirli düzeylerde tutulmasını sağlar ve elektriki özellikleri ile de değişik organların görev yapmasında hayati rol oynar. 

Vücutta tuz dengesini ayarlayan en önemli organ böbreklerdir. Sağlıklı böbrekler fazla miktarda tuz alındığı zaman idrarla atımı artırır. Tersine olarak, az miktarda tuz alındığında idrara olan kayıp durdurulur ve denge sağlanır. 

Kandaki tuz miktarının kısa süre içinde normale göre çok artması veya azalması, şuur bulanıklığı, adale krampları ve havale nöbetleri gibi belirtilere yol açar. Sürekli olarak fazla tuz alınması da tansiyon yüksekliğine neden olur. 

Tuz (dolayısıyla sodyum), yediğimiz çeşitli besinlerin içinde mevcuttur. Ayrıca, yemeklerin veya içeceklerin içine fazladan eklenir. Bir günde alınan tuz miktarı coğrafi yöreye ve yemek alışkanlıklarına göre büyük farklılıklar gösterir. Ortalama olarak 6 ile 10 gr. dolayındadır. Eğer sofraya gelen yemeklere ek olarak tuz katılmazsa, günlük alınan miktar 10 gr.'ı geçmez. 

Tuz perhizi: 

Tuz, suyu vücutta tutan bir maddedir. Vücudumuzdaki tuz miktarının çok artması, su miktarını da artırır ve yukarıda bahsedilen su fazlalığı belirtilerine yol açar. Bu nedenle bazı kalp, böbrek ve karaciğer hastalarında ve yüksek tansiyonlu kimselerde alınan tuz miktarının azaltılması gerekir. Altta yatan hastalığın cinsine göre alınacak tuz miktarı farklılık gösterir. 

Hafif derecede tuz perhizinde fazla miktarda tuz içeren besinlerden (turşu, zeytin, konserve vb.) kaçınılır, ekmek tuzsuz yenilir, ancak yemeklere normal miktarda tuz atılır. Bu durumda bir günde alınan tuz miktarı 4-4.5 gr civarındadır. 

Orta derecede tuz perhizinde çok az tuz içeren besinler seçilir, hem tuzsuz ekmek yenir, hem de yemeklere tuz atılmaz; böylece bir günde alınan tuz miktarı 2-3 gr. dolayına indirilir. 

İleri tuz perhizinde ise diyette öncelikle meyve ve meyve suları vardır, diğer gıda maddelerindeki tuzu da olabildiğince azaltabilmek için tüm besinler iyice yıkanır ve su içinde bırakılır, ancak daha sonra kullanılır. Bu rejimde günlük alınan tuz miktarı l gr veya altındadır, ileri tuz perhizi uzun süreli kullanım için elverişli değildir. 

Çay, kahve, ıhlamur, adaçayı, kekik, koka kola gib içeceklerde ve sarmısak, nane, maydanoz, vanilya, biber, hindistan cevizi, bal, gibi yiyeceklerde hemen hiç tuz bulunmaz. 

POTASYUM 

Potasyum da, sodyum gibi, dokularda ve kanda bulunan bir maddedir. Değişik adalelerin kasılmasında (örneğin kol bacak adalelerinin hareketinde, kalbin kasılmasında) çok önemli rol oynar. Potasyumun, görevlerini tam olarak yerine getirebilmesi için kanda belirli bir düzeyde bulunması şarttır. 

Potasyum besinlerle yeteri miktarda alınamazsa veya böbrekler ile ya da kusma ve ishal sonucunda barsaklardan kaybedilirse, vücuttaki miktarı azalır. Bu durumda halsizlik, iştahsızlık, ileri derecede kas zaafı, bir süre sonra da felçler ortaya çıkar. Bunun tersine olarak böbrek yetersizliğinde ve ilaçlarla fazla miktarda alınması halinde kanda potasyum düzeyi artabilir. Bu durumda da aynen eksiklik halinde olduğu gibi halsizlik, iştahsızlık, adale kuvvetsizliği ve felçler görülür. 

Potasyum vücuda çeşitli besinlerle, (özellikle sebze ve meyvelerle) girer ve fazlası böbrekler ile dışarı atılır. 

Sağlıklı bir kimsenin bir günde aldığı potasyum miktarı yaklaşık l ile 4 gr. kadardır. 

İlerlemiş böbrek yetersizliğinde ve diyaliz hastalarında kan potasyumunda tehlikeli olabilecek yükselmeler görülebilir. O nedenle hastalar değişik besinlerdeki potasyum miktarı hakkında bilgi sahibi olmalıdır. 

Günlük yaşamda böbrek hastaları için çok önem taşıdığından dolayı Tablo 4'de değişik yiyeceklerin potasyum içerikleri hakkında ayrıntılı listeler verilmiştir: 

Tablo 4. Bazı Yiyeceklerin Potasyum İçerikleri (100 gr'da mg) 

KALSİYUM: 

Kalsiyum, kemiklerin ve dişlerin sertliğini sağlayan, adalelerin kasılmasında, kanın pıhtılaşmasında, ve bir çok hormonun etkilerini göstermesinde rol oynayan önemli bir maddedir. Başta süt ve süt ürünleri olmak üzere değişik gıdalarla alınır. 

Kanda kalsiyum eksikliği D vitamini yetersizliğinde, böbrek ve karaciğer hastalıklarında, bazı hormonal bozukluklarda ve bazı ilaçlara bağlı olarak görülür. Bu durumda hastanın kaslarında istemsiz kasılmalar ile şuur bozukluğu gözlenir, uzun sürede kemikte zayıflık ortaya çıkar. Bazı durumlarda ise, kan kalsiyumu normalden daha yüksektir. Bu duruma D vitamini zehirlenmesinde, hormonal hastalıklarda, uzun süre hareketsiz kalan hastalarda, bazı tümörlere bağlı olarak ve belirli ilaçların kullanılmasından sonra rastlanır. Hastalarda iştahsızlık, bulantı, kusma, şuur bulanıklığı, kas zaafı görülür. 



FOSFOR: 

Fosfor da, kalsiyum ile birlikte kemiklere çöker ve iskeletin dayanıklı olmasını sağlar. Başta hayvansal kaynaklı gıdalarda olmak üzere, doğada çok yaygın olarak bulunur, söz konusu besinlerle vücuda girer. Fazla fosfor böbrekler tarafından vücuttan atılır. 

D vitamini eksikliğinde ve bazı mide ilaçlarının kullanımına bağlı olarak kan düzeyi azalabilir. Böbrek yetersizliğinde gereken miktarda fosfor atılamadığı için, vücutta birikir. Ayrıca, bazı hormonal hastalıklarda vücutta birikime uğrar. 

Bir günde alınan fosfor miktarı yaklaşık l gr dolayındadır. 

Yüksek fosfor içeren Gıdalar 
Balıklar
Bulgur
Etler (koyun, dana vb.)
Kepek (Kepekli ekmek) 
Kuru baklagiller
Kurutulmuş sebzeler (fasulye, bezelye) 
Peynir (Kaşar, cheddar, gravyer, otlu peynir, rokfor)
Sakatatlar 
Süt, yoğurt, süttozu,
Yağlı tohumlar (Badem, fıstık, ceviz vb.) 



DEMİR: 

Demir, kan yapımında çok önemli rol oynar. Bunun dışında, vücudumuzdaki pek çok hücrenin görevini yapabilmesi için demire ihtiyaç vardır. 

Vücudumuzda bulunan toplam demir miktarı 4 gr kadardır. 

Demir vücudumuza değişik besinler ile girer. Demir eksikliği oldukça sık rastlanılan bir durumdur. Gıdalarla yetersiz miktarda alma veya kaza, ameliyat, barsak kurtları, mide kanamaları, kadınlarda adet kanamaları veya doğum gibi çok değişik nedenlere bağlı kayıplar sonucunda demir eksikliği ortaya çıkar. Bu hastalarda, halsizik, iştahsızlık, yutma güçlüğü, tırnak kırılması, tırnağın çökük olması, çocuklarda büyüme gelişme geriliği ve kansızlık gibi bulgular görülebilir. 

Öte yandan bazen çok sık kan verilmesi ile ve demir içeren ilaçların lüzumundan fazla kullanılmasıyla vücutta demir fazlalığı da meydana akabilir. Demir fazlalığı çok nadir olduğu halde, demir eksikliği hem ülkemizde hem de dünyada en sık rastlanılan besinsel eksikliktir. Bilinçli bir beslenme ile bu durumun önüne geçilebilir. 

Erişkin için bir günde alınması gerekli demir miktarı ortalama l mg kadardır. Bu miktar, adet gören, çocuk emziren kadınlarda ve gebelerde 2 - 3 mg'dır. 



DİĞER MİNERALLER VE VİTAMİNLER: 

Sayılanların dışında, magnezyum, çinko, iyot, flor, kükürt, gibi değişik mineraller ve fofık asit, A, D, E, K, B grubu (Bl, B2, B6, B12) ve C vitamini gibi vitaminler organlarımızın düzenli ve sağlıklı çalışabilmesi için şarttır. 

Bu maddelerin eksikliği veya fazlalığında değişik hastalık belirtileri ortaya çıkar.

Bu hastalarda kullanılan diyet, ana hatları ile hemodiyaliz hastalarındakine benzer. 

Aşağıda sayılan noktalara dikkat edilmelidir: 

1. Periton diyaliz sıvıları (diyalizat), glukoz (şeker) içerir. Söz konusu şekerin karın boşluğundan emilmesi ile hastalar fazla miktarda kalori alırlar. Onun için, kilo durumuna göre değişmek kaydı ile, bu hastaların ağızdan alması gereken gıda miktarı hemodiyaliz hastalarından genellikle daha azdır. Öte yandan, fazla miktarda kilo alan hastalardan sıvı çekilebilmesi için yüksek miktarda glikoz içeren bazı diyalizatların kullanılması gerekli olabilir. O nedenle, hastaların içtikleri sıvı miktarını çıkardıkları idrar miktarına göre ayarlamaları çok önemlidir. Bir gün önce çıkarılan idrar miktarına yaklaşık 500 cc. eklenmesi alınacak sıvı, su miktarı hakkında fikir verir. 

2. Diyaliz sıvısı karında dolgunluk oluşturacağı için, hasta rahat yemek yiyemez ve yemek sonrasında da aşırı şişkinlikten yakınabilir. Bu nedenle, hasta yemeğe başlamadan önce diyalizatını boşaltmalı, yemekten sonraki ilk yarım saat içinde de yeni bir değişim yapmamalıdır. Yemeklerden sonra şişkinlik hissinden yakınan hastalar günde 3 öğün yerine, aynı miktarda yemeği 6 öğünde yiyebilirler. 


3. Bazen diyalizata olan protein kayıpları hemodiyaliz hastalarının makinede kaybettiğinden daha fazla olabilir ve giderek artan bir zayıflık tablosu ortaya çıkabilir. Buna bağlı olarak, hastaların daha yüksek protein içeren diyetler kullanmaları gerekebilir. Karın zarı iltihabı (peritonit) geçiren hastalarda kayıp artacağı için bu miktar daha da artar. İştahsız hastalarda protein alımını olabildiğince artırabilmek amacıyla, öğünlerde önce proteinli gıdaları yemelidir. Böylece hasta fazla yemek yiyemez ise, diğer besin grupları eksik kalabilir, ancak protein ihtiyacı karşılanmış olur. 


4. Su tuz ve potasyum, hemodiyalize giren hastalara göre genellikle daha serbest alınabilir. Hatta bazı hastalarda fazla miktarda potasyum kaybı ortaya çıktığı zaman sağlıklı insanlardan daha fazla potasyum alınması bile gerekli olabilir. Bu durumda diyette gerekli ayarlamalar yapılır. Bu hastalar için de sıvı yağların kullanılması daha sağlıklıdır.